DATOS RASFF DE METAIS PESADOS NO DERRADEIRO TRIENIO
O sistema RASFF —Rapid Alert System Feed and Food— é o sistema de alerta alimentaria a nivel da Unión Europea que identifica os alimentos, pensos e materiais en contacto cos alimentos (MCA) que incumpren a lexislación vixente respecto de determinados parámetros físicos, químicos, microbiolóxicos ou documentais, o que impide a súa comercialización nos estados membros. En xeral, este sistema é unha ferramenta útil durante a avaliación de riscos alimentarios xa que coa análise dos datos poderíase identificar perigos alimentarios e as súas tendencias.
No trienio 2020–2022, o sistema RASFF rexistrou un total de 12795 incidencias por alimentos (89,7%), pensos (5,6%) e MCA (4,7%). Respecto ao número total de notificacións RASFF neste período, no 3,2% delas estivo involucrado un ou máis dos seguintes metais pesados: cadmio (Cd), mercurio (Hg), chumbo (Pb), arsénico (As), cromo (Cr) e níquel (Ni). Na figura 1, indícase o número de notificacións de cada un destes contaminantes en devandito trienio.
Figura 1. Número de notificacións no sistema de alerta europeo RASFF respecto de metais pesados
Níquel e Cromo en MCA
Entre as alertas RASFF deste período, o níquel estaba presente en maior medida (Ni > 80%) nos materiais en contacto cos alimentos (MCA) como se indica na figura 2, seguido de cromo (Cr > 60%). En conxunto, as notificacións nestes materiais representan o 33% do total, mentres que os alimentos son o 55% do mesmo. Nun estudo anterior, correspondente aos anos 2003–2007, indícase unha tendencia temporal crecente en MCA cun valor medio de 25% do total das notificacións, sendo tamén nestes 2 metais —Ni e Cr— as máis frecuentes (Kleter e col., 2009).
Figura 2. Alertas en material en contacto cos alimentos (%) por incumprimentos respecto de 6 metais pesados no sistema RASFF no trienio 2020–2022.
En 2020, EFSA estableceu unha Inxesta Diaria Tolerable (IDT) de níquel 2,8-13 µg/Kg de peso corporal tras a análise das cantidades presentes en alimentos e auga, de datos achegados por 26 países europeos a partir de 2009. Nese estudo conclúen que a actual exposición alimentaria crónica ao níquel pode ser preocupante na poboación de menor idade (bebés e nenos).
Ademais este metal pode estar presente noutras matrices como pensos ou material en contacto cos alimentos. De feito nas bases de datos de ocorrencia de EFSA dispoñibles en Zenodo respecto de Ni, estes produtos constitúen o 4%, fronte ao 45% de augas e o 51% de alimentos (EFSA, 2020).
Cadmio, mercurio e chumbo nos alimentos
Como se viu na figura 1, o maior número de notificacións por metais pesados rexistrouse por incumprimentos respecto ao cadmio, mercurio e chumbo.
Figura 3. Alertas RASFF 2020–2022 de cadmio, mercurio e chumbo en porcentaxe por grupo de alimentos
Se se consulta a base de datos RASFF destes metais en referencia unicamente aos alimentos destinados a consumo humano (Figura 3), pódese observar que os alimentos non aptos por mercurio son produtos da pesca (“Peixaría”). No caso do cadmio, estes produtos tamén representan a metade das notificacións, seguido de froitas e hortalizas (“Froitaría”) nun 30% e un 10% que corresponde a carnes (“Carnicería”). Respecto ao chumbo, máis da metade dos produtos non aptos correspóndense con complementos dietéticos (“Outros”), o 18% carnes, o 16% referencias de froitaría e un 2% son produtos da pesca.
En 2011, reavaliouse a Inxesta Semanal Tolerable (IST) de cadmio e mantívose en 2,5 microgramos por quilo de peso corporal. Tamén se concluíu que é pouco probable que a exposición alimentaria produza efectos adversos, con todo considérase necesario reducir a súa exposición principalmente en nenos, en vexetarianos/veganos ou en determinadas zonas xeográficas (EFSA, 2012).
Na avaliación de AESAN da exposición a cadmio na poboación española, nun escenario de consumo medio e considerando o límite inferior de concentración, os alimentos que máis contribúen ao seu grao de exposición son: en adultos, a pataca (22%), a lura (18%) e o pan branco de trigo (15%); en nenos de 12-35 meses, pataca (40%), cacao soluble (20%) e lura (12%); no grupo de 3 a 9 anos, cacao soluble (30%), pataca (19%) e lura (15%) e no rango 10 a 17 anos de idade, o cacao soluble (26%), pataca (19%) e lura (17%).
Aínda que nas conclusións do Comité Científico indícase que o consumo da poboación española atópase na IST establecida, un consumo excesivo dos alimentos con maior concentración deste metal, pode facilmente superar este valor.
“O cadmio continúa sendo un contaminante alimentario prevalente polo que o seguimento e control dos seus niveis, e a avaliación da exposición dietética seguen sendo necesarios” (AESAN, 2021).
Cadmio e mercurio nos produtos da pesca
O contido máximo de cadmio permitido en cefalópodos é de 1mg por quilogramo de peso fresco e en peixes varía de 0,050 a 0,25 dependendo da especie. Das 145 notificacións por cadmio rexistradas no trienio, pódese ver que que os cefalópodos son os produtos da pesca maioritarios (Figura 4).
Figura 4. Porcentaxe de notificacións de cadmio no sistema de alerta alimentaria RASFF no trienio 2020–2022 indicando o valor que representan os produtos da pesca sobre o total
No trienio 2020–2022, como pode verse na figura 5, seguen sendo os peixes que se corresponden con maior nivel na escala trófica e que poden acumular unha maior cantidade de mercurio (grandes peces como atún ou peixe espada) os que o sistema RASFF evitou que chegasen ao consumidor.
Figura 5. Porcentaxe de notificaciones de mercurio no sistema de alerta alimentaria RASFF no trienio 2020–2022 indicando o valor que representan os produtos da pesca sobre o total
En 2012 EFSA estableceu unha inxesta semanal tolerable (IST) de mercurio inorgánico de 4 μg/kg de peso corporal e de metilmercurio de 1,3 μg/kg de peso corporal. O metilmercurio é a forma química máis preocupante e pode representar máis do 90% do mercurio total nalgúns produtos da pesca.
En el año 2021, a Unión Europea recomendou aos países membros a facer un seguimento da presenza de mercurio (metilmercurio e total) en produtos da pesca durante 4 anos e achegar a información necesaria sobre os hábitos de consumo da súa poboación para poder facer unha análise de risco–beneficio ad hoc.
Os beneficios para comer pescado son moitos e coñecidos, polo que saber cales son as especies menos recomendables para determinados grupos poboacionais é importante para evitar problemas na súa saúde. Estas son as recomendacións de AESAN.
DATOS NO SISTEMA COORDINADO DE INTERCAMBIO DE INFORMACIÓN (SCIRI)
En España, os informes da rede de alerta alimentaria SCIRI publicados por AESAN compilan as notificacións anuais dos perigos en produtos de alimentación nos que se constata a implicación do país como orixe ou destino dos mesmos. Os informes dispoñibles do último trienio correspóndense cos anos 2019–2021, nos que se indica que a porcentaxe de metais pesados sobre o total das notificacións rexistradas foi do 11% en 2019 e do 9% nos dous seguintes anos.
Mercurio
Respecto ao tipo de metal pesado nestas publicacións, a información máis completa refírese ao mercurio. Nelas indícase que, respecto deste grupo de contaminantes, a porcentaxe máis alta correspóndese con este metal en peixes de gran tamaño (distintas especies de quenllas, atún e peixe espada), sendo do 80% en 2019 e 65% en 2020. En 2021, o dato de mercurio é o 61% das notificacións por metais pesados que se corresponden con peixe espada en distintas presentacións.
Figura 6. Número de notificacións de alerta e porcentaxe de metais pesados no sistema SCIRI no trienio 2019–2021
CADMIO E MERCURIO EN PRODUTOS DA PESCA ANTES DE 2020
Os rexistros temporais e as medidas de control dos contaminantes alimentarios serven para establecer as bases que permitirán aos xestores de risco tomar decisións de saúde pública. Nalgúns casos, o motivo de rexeitamento de determinados produtos pode ser esporádico ou conxuntural pero noutros casos, como o motivado pola concentración de metais pesados, pode ser persistente.
Visto que no trienio 2020–2022 no sistema RASFF, o mercurio e o cadmio son os metais pesados máis abundantes en alimentos e ambos están moi relacionados con produtos da pesca, pódese comprobar como era esta situación en anos precedentes. Como exemplo, cítanse aquí dous traballos científicos:
No período 2011–2015, D.’Amico e col. comprobaron en peixe a presenza de mercurio e cadmio no 94% e 5% das notificacións, respectivamente. Tamén en cefalópodos, o incumprimento por metais pesados foi do 28%, sendo neste caso o cadmio o único metal implicado.
No estudo realizado por Pigłowski que recompila os datos do sistema RASFF desde 1996 a 2020 en produtos da pesca, pódese comprobar a evolución de varios contaminantes. No caso dos metais pesados, estes constitúen o 20% (14% Hg e 6% Cd) das notificacións nese período por detrás dos perigos relacionados con microorganismos, que representan o 30%.
Figura 7. Datos de metais pesados no sistema RASFF no periodo 1996–2020 respecto o total de perigros notificados en produtos da pesca indicados na gráfica de Pigłowski, 2023
En xeral todos os autores destes estudos resaltan a importancia da actividade das autoridades de control e da trazabilidade dos produtos para tomar as decisións axeitadas en caso de detectar un perigo, tan importante no caso de que a orixe da notificación se produza nun país do mercado común europeo, como que esta se deba a un produto de alimentación extracomunitario.