Helena Rodríguez Domínguez presentou a súa tese doutoral titulada “ Biobancarización de parasitos zoonóticos en sistemas produtivos de pesca e acuicultura, e a súa aplicación na caracterización de riscos”, na cal, avaliou a implantación dunha ferramenta de biobanco ―creada para a liña de investigación de parasitos zoonóticos en produtos da pesca e a piscicultura― e demostrou a aplicabilidade desta ferramenta para a utilización de metodoloxías cognitivas e preditivas, que permiten xestionar riscos biolóxicos asociados a determinados lotes ou unidades epidemiolóxicas, empregando os datos previamente bancados procedentes dos sistemas produtivos.
A investigadora, pertencente ao grupo de Ecoloxía e Biodiversidade Mariña (IIM-CSIC), coméntanos algúns dos resultados máis destacados.
Cales son os nematodos que se atopan con máis frecuencia nos produtos da pesca?
Sen dúbida, as larvas de terceiro estadio (L3) do xénero Anisakis, un nematodo da familia Anisakidae. Pero tamén atopamos larvas L3 do xénero Pseudoterranova e larvas do xénero Hysterothylacium, este último pertencente á familia Raphidascaridae.
Que problemas de saúde poden causar estes parasitos no consumidor?
As patoloxías derivadas da exposición a larvas L3 vivas de anisákidos, presentes en peixe cru ou pouco cociñado, están relacionadas, ou ben coa sintomatoloxía derivada da infección producida pola inxestión de parasitos viables (por exemplo, se a infección é a nivel da mucosa estomacal, dor epigástrico agudo, acompañados de vómitos ou diarrea) ou cunha reacción alérxica (hipersensibilidade) fronte aos antíxenos do parásito, como no caso do xénero Anisakis.
Desde o punto de vista da seguridade alimentaria crees que hai especies que teñen maior potencial zoonótico?
Dentro do xénero Anisakis, asociáronse claramente á patoloxía en humanos, as especies A. simplex e A. pegreffi. As outras especies do xénero Anisakis non se atoparon nunca asociadas a casos de anisakiasis humanas, xa que non adoitan aparecer na musculatura dos peixes, senón preferentemente na víscera. Con todo, nalgunhas destas si se demostrou o potencial patóxeno en modelos animais en laboratorio.
Tamén se atopou que os xéneros Pseudoterranova e Contracaecum teñen potencial zoonótico demostrado en humanos.
Hai que ter en conta que a anisakiasis non é unha enfermidade de declaración obrigatoria en Europa, que ademais pode non ser diagnosticada correctamente. É moi importante establecer se o paciente consumiu peixe cru ou pouco cociñado (bocartes en vinagre, cebiches, sushi, pescado á prancha ou pouco feito, etc) nos días inmediatamente anteriores á aparición da sintomatoloxía. Ás veces, aínda facendo esta anamnese correcta e con diagnóstico de infección por estes parasitos, non se identifica o axente etiolóxico, ou como moito, faise a nivel de xénero. Con esta falta de información non podemos saber se hai algunha outra especie emerxente con potencial zoonótico.
Hai diferenza na porcentaxe de prevalencia destes parasitos na parte comestible dos diferentes produtos da pesca?
Si, hai diferenzas importantes, dependendo da especie hospedadora e da área de pesca. Así por exemplo, nas especies analizadas ao longo deste proxecto de tese nas que se detectou parasitación muscular por nematodos zoonóticos, as prevalencias ―porcentaxe de individuos que presentaban parasitación fronte ao total de individuos examinados― variaban do 12 ao 100% nas diferentes especies. Nalgúns dos produtos da pesca analizados, había parasitación visceral exclusiva ou parasitacións en partes comestibles accidentais, menores do 2%, correspondendo os valores máis baixos a cefalópodos. Cando avaliamos o efecto da zona de pesca na prevalencia muscular de parasitación atopamos que, para unha mesma especie, podía variar nalgún dos casos do 19% ao 94% entre as distintas zonas ICES muestreadas.
Estes datos poden variar noutras zonas de pesca, anos ou mesmo estacións, por iso faise necesario unha boa avaliación destes alimentos antes de que cheguen ao consumidor.
Por outra banda, en todas as especies de peixe muestreadas atopamos presenza destes parasitos en menor ou maior medida, polo que recomendamos prestar especial atención na correcta eliminación das vísceras e no seu tratamento culinario.
Tamén nos interesa a influencia do parasito na vida do peixe que hospeda. Teñen os peixes algún mecanismo de defensa fronte a esta parasitación? Poderían eliminalos?
Si, os peixes, como calquera outro vertebrado, teñen un sistema inmune que lles permite illar e mesmo destruír ás larvas de Anisakis. O problema é que, aínda que algúns dos parasitos sexan destruídos, hai unha carga constante de novos parasitos, xa que no caso dos anisákidos, esta é unha parasitación adquirida a través da rede trófica.
Por outra banda, crees que o sector transformador e comercializador está implicado en reducir o risco alimentario que supón a anisakiasis?
Nestes últimos anos a Unidade Técnica de Biobanco está implicada en varios contratos de apoio tecnolóxico con empresas, o que demostra que cada vez hai máis implicación do sector. Hai que ter en conta que os anisákidos son macroparásitos, poden ser percibidos polos consumidores, xa que son visibles mesmo para un ollo non adestrado, e por tanto supoñen un problema de calidez e calidade comercial moi importante, e a súa presenza pode supoñer un rexeitamento por parte dos comercializadores ou consumidores de produtos da pesca.
Cal é a ferramenta que desenvolvestes na túa tese e que servirá aos operadores da industria alimentaria para reducir este risco?
Desenvolvemos un sistema de estadificación do risco, baseado nun esquema de inspección, tipo HACCP, denominado SADE, desenvolto por Llarena-Reino e col., en 2013. O esquema de inspección denominado SADE é un sistema de puntuación que permite unha valoración preditiva do risco asociado a parasitos zoonóticos en lotes de peixe. Co valor final obtido, pódese tomar unha decisión obxectiva sobre o proceso industrial ou o destino final para cada un dos lotes que se examinen.
No esquema SADE hai catro puntos que permiten ao usuario clasificar cada lote de peixe de acordo co lugar de infección (Site of Infection, S), a garantía de calidade (Assurance of quality, A), a demografía da infección (Demography of infection, D) e finalmente a relevancia epidemiolóxica do axente etiológico (Epidemiological relevance, E). En cada un dos puntos, canto menor é o número que se obtén, maior é o risco.
O resultado obtido pódese trasladar a unha etiqueta de puntuación Fish Parasite Rating (FPR) ―un esquema de puntuación rexistrado como marca comunitaria polo CSIC― permitindo a clasificación dos lotes en cinco categorías diferentes: POOR, FAIR, GOOD, VERY GOOD e EXCELLENT
Que é un biobanco de parasitos zoonóticos e como axudará á xestión deste problema no futuro?
Os biobancos posibilitan a recollida dunha gran cantidade de mostras e datos dunha forma moi eficiente, cunha elevada uniformidade ―aínda que sexan obtidos por diferentes profesionais (de investigación, operadores da industria, etc.) traballando de forma simultánea― e cunha garantía total de trazabilidade e de calidade.
O biobanco posibilita o acceso a unha gran cantidade de datos en series temporais, que nos vai a permitir facer comparacións, estudar a evolución do problema ao longo do tempo, avaliar o impacto de posibles medidas que leven a cabo, etc.
Así mesmo, a variedade de mostras almacenadas no biobanco, correspondentes a distintos períodos e zonas de pesca, posibilita a realización de determinados estudos de investigación sen que sexa necesario levar a cabo mostraxes para obtelas, o que supoñería un aforro de tempo e de custos moi importante.
Grupo de Ecoloxía y Biodiversidade Mariña (Ecobiomar) do Instituto de Investigacións Mariñas (IIM-CSIC)